Rezerwat Biosfery „Bory Tucholskie”
Wyjątkowy obszar przyrodniczy
Wyznaczanie ścisłych granic Borów Tucholskich jest dość trudne.
Z pewnym uproszczeniem można przyjąć, że chodzi tu o obszar leżący w dorzeczu Wdy oraz środkowej i górnej Brdy, ciągnący się pasem około 75 km z północy na południe i 65 km z zachodu na wschód. Powierzchnia tak określonego regionu liczy około 4 tys. km², co odpowiada w przybliżeniu 1, 3% powierzchni kraju.
Jest to kraina o bardzo bogatej sieci wód powierzchniowych, na którą składają się rzeki, strugi i jeziora. Wszystkie cieki wodne należą do lewego dorzecza Wisły. Płynąc na południe lub południowy wschód, ku pradolinie Wisły, zgodnie z nachyleniem terenu, odprowadzają swe wody dawnymi szlakami odpływu wód roztopowych, w które obfituje rozległa równina sandrowa. W związku ze znacznym nachyleniem sandru wszystkie rzeki mają stosunkowo duży spadek i często przypominają tym rzeki typu podgórskiego.
Największymi rzekami są Brda, Wda, Zbrzyca – klejnoty polskich rzek niżowych, których walory krajobrazowe i turystyczne znane są nie tylko w Polsce. Inne, mniejsze rzeki są również atrakcyjne, choćby kulawa, płynąca w głębokiej rynnie subglacjalnej wciętej w osady sandru Brdy na głębokość przekraczającą miejscami 30 m. przegłębienia tej rynny wypełniają obecnie jeziora Duże i Małe Głuche.
Równie duże walory krajobrazowe ma Struga Siedmiu Jezior wpadająca do Jeziora Charzykowskiego naprzeciw ujścia Brdy, odwadniająca wyjątkowo ciekawy pod względem przyrodniczym zespół siedmiu bardzo malowniczych jezior leśnych.
Bory Tucholskie (zwłaszcza ich część środkowa i północna) są obszarem wybitnie jeziornym. Najczęściej spotykanym typem genetycznym są jeziora rynnowe powstałe w wyniku erozyjnej działalności wód lodowcowych. Najpiękniejszymi jeziorami rynnowymi na obszarze Borów Tucholskich są: jeziora Charzykowskie i Karsińskie leżące w jednej rynnie, Gwiazdy, Dybrzk, Skąpe i inne.
Wyjątkowym zjawiskiem hydrograficzno-morfologicznym jest rynna a właściwie zespół rynien jeziora Wdzydzkiego, o różnokierunkowym przebiegu i skomplikowanej topografii dna. Z uwagi na wyjątkowość kształtu, wielkości i niespotykanej pojemności rynna tego jeziora już od dawna stanowiła przedmiot zainteresowania hydrologów.
Swoisty rys krajobrazowi Borów Tucholskich nadają zagubione w borach, pełne uroku, jeziora lobeliowe – o kryształowo czystej wodzie i charakterystycznej dla nich roślinności- albo inne, mniejsze, otoczone uginającym się dywanem, utkanym z torfowców, gdzie znaleźć można najwięcej interesujących roślin będących przeżytkami minionych okresów klimatycznych, których próżno szukać by gdzie indziej. Bory Tucholskie to największy jeszcze do dziś zalesiony obszar w Polsce. Zalesienie tego regionu wynosi obecnie około 45 %.
Lasy utrzymały się na siedliskach o glebie przeważnie ubogiej i piaszczystej, nie nadającej się do uprawy rolnej.
Osobliwością najwyższej rangi jest bez wątpienia cis pospolity. Dorasta do wysokości 8- 12 m, bardzo rzadko osiąga wysokość do 20 m. Drewno cisa odznacza się dużą trwałością, jest twarde, ciężkie, elastyczne i pięknie czerwono zabarwione. Te cenne właściwości drewna cisowego stały się przyczyną jego zguby. Obecnie cis występuje bardzo rzadko i objęty jest ochroną gatunkową.
Inną osobliwością dendrologiczną Borów Tucholskich jest jastrząb brekinia, zwany brzękiem lub czasem bereką, osiągający tu północno- wschodnią granicę swego zasięgu w Europie. Dawniej gatunek ten stanowił często domieszkę lasów liściastych, dębowo-grabowych, zwłaszcza na glebach żyznych, zasobnych w wapień. Brekinia to najwyższy z naszych rodzimych jarząbów. Osiąga niekiedy wysokość 25 m. Obecnie to piękne drzewo można znaleźć już tylko na niewielu stanowiskach w Borach Tucholskich. Niektóre większe skupienia są chronione jako rezerwaty przyrody. Brekinia, podobnie jak cis, objęta jest ochroną gatunkową.
Do rzadko spotykanych drzew w fitocenozach leśnych Borów Tucholskich należy również jawor. Na obszarze Borów Tucholskich został wyniszczony wraz z lasami liściastymi dębowo- grabowymi, gdzie tworzył naturalną domieszkę drzewostanów. Dzisiaj spotkać można jawory w rezerwatach w Wierzchlesie i Szczerkowie, występują one jeszcze w grądach zboczowych w dolinie rzek Brdy i Wdy.
Z przyrodniczego punktu widzenia najcenniejsza jest szata roślinna wód bagien i torfowisk. Zwłaszcza interesująca i dobrze zachowana jest roślinność jezior lobeliowych z charakterystyczną skąpożywną florą nie spotykaną gdzie indziej, jak również zachowująca w dużym stopniu cechy naturalne roślinność torfowisk niskich, przejściowych i wysokich.
Zarówno jeziora, jak torfowiska i bagna żywią wiele roślin bardzo rzadkich, w tym wiele reliktów glacjalnych (przeżytków polodowcowych) i roślin chronionych np. poryblina jeziornego, lobelię jeziorną, jaskra leżącego i wiele innych gatunków.
Obecność reliktów, bogata flora porostów oraz roślin uznanych w skali kraju za ginące i zagrożone wyginięciem znakomicie podnosi przyrodniczą rangę Borów Tucholskich czyniąc ten region unikalnym w skali ponad krajowej.
Bory Tucholskie to jeden wielki rezerwat przyrodniczo-krajobrazowy. Dla zabezpieczenia tego bogactwa, zwłaszcza przyrody ożywionej, najcenniejsze obiekty przyrodnicze winny być chronione w rezerwatach przyrody. W Borach Tucholskich dzięki bogatemu zróżnicowaniu przyrody regionu zachowanej w dobrym, naturalnym stanie, istnieją możliwości kompleksowej ochrony przyrody w skali całego regionu.
Autor: Marian Boiński, Echo Borów Tucholskich
