Cechą klimatu Polski jest jego przejściowość, a co za tym idzie częstą zmienność pogody spowodowana napływem mas powietrza o przeciwstawnych własnościach.
Rzeźba terenu, wody, gleby i szata roślinna powodują, w makroklimacie Polski, zróżnicowania w wartościach i przebiegu poszczególnych elementów, wytwarzając w ten sposób klimaty różnych regionów.
Charakterystyki klimatycznej Borów Tucholskich nie można wydzielić od Niżu Polskiego, którego częścią składową jest ten obszar.
Według regionalizacji klimatycznej W. Wiszniewskiego i W. Chełchowskiego Bory Tucholskie zostały zaliczone do Regionu Pojezierza Pomorskiego. Na terenie Borów zlokalizowane są jedynie dwie stacje meteorologiczne w Chojnicach i Śliwicach oraz jedna położona jest w niewielkiej odległości od omawianego obszaru w Kamieniu Krajeńskim.
Niestety, żadna z nich nie pozwala na uchwycenie charakterystycznego mezoklimatu Borów Tucholskich, aczkolwiek oddziaływanie tego dużego kompleksu leśnego na klimat najbliższej okolicy jest szczególnie zauważalne w przypadku Śliwic. Każda z ww. stacji znajduje się na innej wysokości nad poziomem morza, a ich zróżnicowane położenie w stosunku do kulminacyjnych wzniesień morenowych stadiału pomorskiego uwidacznia się odmiennymi wartościami poszczególnych elementów klimatu.
Termika i wilgotność powietrza
Głównym czynnikiem pogodotwórczym jest energia słoneczna. Dopływ energii w ciągu roku jest nierównomierny, co z kolei wpływa na zróżnicowane nagrzanie powietrza. Różnice te pogłębiane są zmienną cyrkulacją powietrza, hipsometrią terenu oraz obecnością zwartych obszarów leśnych.
Na wszystkich stacjach miesiącem najcieplejszym jest lipiec a najchłodniejszym luty. Średnie roczne temperatury powietrza wynosiły od 6,3°C w Śliwicach do 6,8°C w Chojnicach. Zróżnicowanie termiczne pomiędzy tymi stacjami jeszcze bardziej uwidacznia się w przebiegu miesięcznym temperatur maksymalnych i minimalnych. Analiza danych meteorologicznych dowodzi, że maksima temperatur w Śliwicach są tutaj znacznie wyższe a minima dużo niższe od położonej 52 metry wyżej stacji w Chojnicach – co jest efektem wpływu otaczających Śliwice Borów.
Większe amplitudy temperatur powietrza w sąsiedztwie lasu powstają na skutek zmniejszonej intensywności mieszania turbulencyjnego wywoływanego spadkiem wiatru, przez co zmniejszeniu ulega wymiana cieplna w powietrzu. Prowadzi to do wzrostu maksimów i spadku minimów temperatury przygruntowej warstwy powietrza, co z kolei bezpośrednio wpływa na wartości średnie dobowe i miesięczne.
Temperatura powietrza w lesie i na terenie otwartym wykazuje znaczne różnice. Średnie roczne temperatury powietrza na poziomie 2 m w lesie na naszych szerokościach geograficznych są ok. 0,5°C niższe niż na terenie bezleśnym.
W wysokopiennym lesie pionowy rozkład temperatury w letni słoneczny dzień przedstawia się następująco: najcieplej jest tuż pod koronami , chłodno przy gruncie, a najchłodniej ok. 3 m nad poziomem gruntu. Pomiędzy tymi warstwami wytwarza się równowaga stała, a nawet inwersja termiczna. Różnice mogą dochodzić nawet do kilku stopni. Nocą ulegają wyrównaniu – tworzy się izoterma.
Zróżnicowanie termiczne wpływa na zawartość pary wodnej w powietrzu. Na obszarze Borów Tucholskich wartości średnie roczne wilgotności wahają się w przedziale od 82,5% do 85,0%. W lesie wilgotność powietrza jest większa dzięki parowaniu ze ściółki i transpiracji szaty roślinnej, co związane jest ze stagnacją powietrza. Największe wartości osiąga ona w pobliżu powierzchni gleby, a najmniejsze w strefie koron. Analiza rozkładu dobowego tego parametru wykazała, że największą wilgotność stwierdzono na wszystkich wysokościach ok. godz. 15.00, natomiast w ciągu dnia i wieczorem najwilgotniejsza warstwa powietrza leży na wysokości 3 m na gruntem.
Opady atmosferyczne
Prócz wymienionych już stacji meteorologicznych na terenie Borów Tucholskich, bądź w ich bliskim sąsiedztwie, zlokalizowanych jest kilkanaście posterunków zbierających dane dotyczące wysokości opadów atmosferycznych. Są one m.in. w Ciecholewach, Sominach, Milachowie, Czersku, Pawłowie.
Rozkład przestrzenny tego parametru na omawianym obszarze uzależniony jest w głównej mierze zróżnicowanym ukształtowaniem powierzchni terenu. Poglądy bowiem na związek lesistości ze zwiększoną ilością opadów są niejednolite, a wyniki badań niekiedy sprzeczne.
Najmniejszą sumą opadów charakteryzują się miejscowości położone w cieniu opadowym wzniesień morenowych ostatniego zlodowacenia tj. Kamień Krajeński 533 mm, Kiełpin 534 mm. Największą zaś ilość opadów otrzymują stacje w Sominach 679 mm i Kosobudach 614 mm – obydwie eksponowane w kierunku napływających z północnego zachodu i zachodu wilgotnych mas powietrza.
Miesiącem o największej ilości opadów jest lipiec, a niemal połowa sumy rocznej przypada na trzy miesiące letnie tj. czerwiec, lipiec i sierpień.
Nie jest to oczywiście, rzeczywista ilość wody dopływająca bezpośrednio do gruntu, las bowiem wyraźnie zmniejsza ilość wody opadowej dochodzącej do powierzchni ziemi. Pewna jej ilość zatrzymywana jest przez korony drzew, część spływa po liściach, gałęziach i pniach, pewna część wyparowuje, a reszta spada bezpośrednio pod okap. Ocenia się, że drzewostany świerkowe blokują około 40% opadu dzięki utrzymaniu się drobniutkich kropelek na igłach a bukowe około 25%, gdyż na liściach krople łatwo łączą się i spływają.
Podobne tendencje zauważalne są w przypadku opadu śnieżnego. Las liściasty zatrzymuje około 5% opadu śnieżnego, sosnowy około 20% – 30%, a świerkowy aż 50% -60%.
Wspomnieć również należy o tzw. opadzie ukrytym lub opadzie poziomym, czyli opadzie z mgły. Opad ten jest najbardziej obfitszy na skraju lasu wystawionym na działanie wiatrów. Może on spowodować wzrost sum rocznych o około 160 mm na skraju lasu i około 120 mm w głębi lasu – w porównaniu z sąsiednimi obszarami pozbawionymi drzew.
Wiatry
Na terenie Borów Tucholskich przeważają wiatry z kierunku zachodniego, północno – zachodniego i południowo – zachodniego. Najrzadziej wieją wiatry z południa i południowego wschodu. Ich średnia prędkość wynosi około 4 m/s. Niestety, żadna ze stacji meteorologicznych nie odzwierciedla warunków panujących wewnątrz lasu. Zwarte kompleksy leśne hamują swobodny przepływ powietrza.
W ich głębi przy powierzchni często panuje cisza, chociaż wierzchołki drzew poddają się ruchom powietrza płynącego górą. Stanowiąc naturalną przeszkodę dla wiatru, las zmniejsza zarówno jego prędkość jak i kierunek. Niestety na terenie Borów Tucholskich nie ma żadnej tzw. stacji podokapowej, która pozwoliłaby na pełną ocenę klimatyczna tego obszaru.
Z braku lokalizacji tego obiektu, można obecnie posługiwać się jedynie danymi meteorologicznymi z Chojnic, Śliwic i Kamienia Krajeńskiego.
Chcąc jednak w latach przyszłych szczegółowo zbadać to zagadnienie celowym jest założenie stacji podokapowych wraz z codzienną rejestracją takich elementów jak: temperatura i wilgotność powietrza, opady atmosferyczne, siła i kierunek wiatru. Pomiary te winny być prowadzone w przekrojach pionowych ze względu na pietra roślinne różniące się między sobą składem gatunkowym i okresami rozwoju.
Tego rodzaju dane są niezbędne dla wszystkich kompleksowych badań środowiska przyrodniczego Borów Tucholskich.
Autor: Elwira Jutrowska, Echo Borów Tucholskich
