Rycerz i rzecznik nauki
Lata młodości, nauki i ćwiczenia rzemiosła rycerskiego
Bartłomiej Nowodworski herbu Nałęcz urodził się w Nowodworze (dziś miejscowość Nowy Dwór) w dawnym powiecie tucholskim w 1544 r. (inne źródła mówią o roku 1552). Wcześnie osierocony, bez majątku, zaczął pobierać nauki najpierw w Tucholi, potem u księcia Michała Zasławskiego na Ukrainie ćwiczył się w rzemiośle rycerskim.
Pierwsza wyprawa, ucieczka z kraju i wstąpienie do zakonu maltańskiego
Pierwszą wyprawę wojenną odbył przy boku króla Stefana Batorego. Za udział w śmiertelnym pojedynku z dworzaninem Biedrzyckim musiał uchodzić z kraju. Zatrzymał się na dworze francuskim króla Henryka III, biorąc czynny udział w wojnach religijnych.
W 1599 r. udał się na Maltę, wstępując do zakonu rycerskiego św. Jana. Za dzielność i odwagę w walce z Turkami otrzymał najwyższe odznaczenia.
Powrót do kraju i działalność oświatowa
W 1607 r. powrócił do kraju. Odtąd trudy rycerskiego fachu nie przeszkadzały Nowodworskiemu w działaniach na rzecz oświaty. Mimo, że sam nie posiadał wykształcenia akademickiego, to dla popierania nauki przeznaczył cały swój majątek. W 1617 r. zapisał Akademii Krakowskiej 8 tysięcy złotych.
Jednym z warunków fundacji było utrzymywanie czterech studentów z powiatu tucholskiego. Pierwszym stypendystą z Tucholi był niejaki Tilicius (Tylicino Ostatni). W dwa lata później Nowodworski ustanowił drugą fundację, dając 3 tysięcy złotych na utrzymanie mistrza nauk wyzwolonych z Akademii Krakowskiej przy szkole pharskiej w Tucholi.
Zapis ten umożliwił utworzenie tzw. kolonii krakowskiej w Tucholi. Za jego też przyczyną powstało w Krakowie Gimnazjum św. Anny, później zwane jego imieniem i bursa szkolna. Prócz tego jedna z jego fundacji przeznaczona była na wspieranie wydawnictw naukowych.
W 1621 r. fundator kazał wydrukować i rozpowszechnić po całym kraju pieśń „Bogurodzica” z dodanym przez siebie dwuwierszem:
„Daję Boga Rodzicę na pogrom pogański
Bartłomiej Nowodworski, kawaler maltański”
Akademicka Fundacja Nowodworskiego
Akademicka Fundacja Nowodworskiego (zwana tak po jego śmierci) w ciągu swej trzy i półwiekowej tradycji i służby dla nauki, tak jak pragnął jej fundator wspierała wielu wybitnych Polaków, min. Wojciecha Bogusławskiego, Jędrzeja Śniadeckiego, Kazimierza Brodzińskiego, Jana Matejkę, Konrada Korzeniowskiego, Stanisława Wyspiańskiego i Tadeusza Boya-Żeleńskiego.
Nowodworski – entuzjasta i miłośnik nauk zmarł 13 lutego lub marca 1624 roku. Prochy jego spoczywają w Warszawie w katedrze św. Jana.
Opracowano na podstawie książki „Wybitni, niepospolici, zasłużeni” M. Ollick, wyd. MBP w Tucholi
