Przyrodnicze walory Borów Tucholskich
Krótki rys przyrodniczy
Bory Tucholskie to największy zwarty kompleks leśny Polski niżowej.
Historia roślinności regionu liczy około 12 tys. lat. Tuż po ustąpieniu lądolodu rozwinęła się tu bezleśna tundra, przechodząca- w miarę polepszenia się klimatu- w formacje stepowo-leśne i leśne. Rezultaty badań palinologicznych wykazują stale utrzymującą się odrębność florystyczną Borów Tucholskich w stosunku do obszarów sąsiadujących. Przejawem jej jest m.in. masowa obecność sosny panującej w regionie od przynajmniej 10 tys. lat. Jest to okoliczność zmuszająca do nowego spojrzenia na współczesną szatę roślinną Borów Tucholskich, traktowaną dotąd jako ewidentnie antropogeniczną.
Pierwotne układy przyrodnicze
Wprawdzie nie ulega wątpliwości, iż obecne lasy sosnowe regionu są dziełem człowieka, jednak sztucznie wprowadzona sosna zastąpiła tylko sosnę rodzimą, bez powodowania drastycznych przemian w środowisku i krajobrazie, inaczej niż stało się na innych obszarach kraju. Zachowały się zatem w Borach układy przyrodnicze zbliżone do pierwotnych, co w powiązaniu z ubogimi glebami wytworzonymi z jałowcowych piasków sandrowych, urozmaiconą rzeźbą terenu i dobrze rozwiniętą siecią hydrograficzną najpełniej tłumaczy niespotykaną obfitość stanowisk rzadkich i ginących gatunków roślin i zwierząt.
Relikty w Borach
W analizach florystycznych dowolnych obszarów dużo uwagi poświęca się tzw. reliktom, czyli gatunkom przetrwałym z minionych okresów klimatycznych i właściwych im formacji roślinnych. Obecność reliktów sygnalizuje wysoki stopień naturalności szaty roślinnej i znakomicie podnosi przyrodniczą rangę regionu. Dlatego należy dobitnie podkreślić, iż Bory Tucholskie posiadają najbogatsze w skali bodaj całego niżu środkowoeuropejskiego nagromadzenie reliktowych gatunków roślin. Najwcześniejsze fazy rozwojowe szaty roślinnej regionu dokumentują różne gatunki arktyczno- alpejskie i borealne, m.in. wierzba lapońska i wierzba śniada.
W skali Polski regionem bogatszym w relikty- mówiąc ogólnie- „północne”jest tylko północno-wschodni kraniec kraju, położony znacznie bliżej obecnego centrum zasięgowego tych gatunków. Jednak listę reliktów florystycznych Borów Tucholskich wzbogacają rośliny nie występujące na wschodzie, określane mianem gatunków „atlantyckich”.
Utrzymują się one od czasów holoceńskiego optimum klimatycznego, trwającego na naszych ziemiach około 7800 do 4800 roku, licząc od daty dzisiejszej (?). Jest wśród nich liczba grupa roślin wodnych, ze stroiczką jeziorną i poryblinem jeziornym na czele, a także sporo roślin torfowiskowych.
Ponadto do listy reliktów Borów Tucholskich należy dopisać szereg gatunków kontynentalnych, czyli „stepowych”, względnie leśno- stepowych, pochodzących z terenów południowo- wschodniej Europy i środkowej Azji. Są one związane z suchymi i ciepłymi siedliskami usytuowanymi głównie wzdłuż krawędzi dolin Wdy i Brdy. Należy do nich m.in. ostrołódka kosmata i dzwonek syberyjski.
Gatunki górskie, porosty i korzystny klimat w Borach
Kolejną grupą roślin mających na niżu charakter reliktowy stanowią gatunki górskie, wśród nich również cis. Rezerwat cisów we Wierzchlesie chroni jedno z najbogatszych skupień drzew tego gatunku w Europie, jest ponadto w Polsce najstarszym obiektem posiadającym status rezerwatu (od 1827). Innym gatunkiem drzewa, reprezentującym rośliny o południowym, przyśródziemnomorskim typie rozmieszczenia jest jarząb brekinia (…).
Wyjątkowo bogata flora porostów liczy około 300 gatunków. Rarytasem florystycznym w tej grupie roślin jest płucnica niwalna. Obfitość porostów bardzo pozytywnie świadczy o stanie środowiska regionu. Korzystny stan atmosfery w regionie powinien, jak się wydaje, znaleźć swe praktyczne odzwierciedlenie, np. poprzez rozwój lecznictwa sanatoryjnego dla osób cierpiących na niektóre schorzenia dróg oddechowych i układu krążenia.
Rola Borów Tucholskich jako producenta tlenu i filtra zanieczyszczeń atmosferycznych ma znaczenie ponadregionalne. Biorąc pod uwagę silny ruch turystyczny i obecność licznych ośrodków wypoczynkowych należy uznać, iż Bory Tucholskie są „zielonymi płucami” dla kraju.
Borowiacki krajobraz
Krajobraz Borów Tucholskich tylko pozornie jest monotonny. W rzeczywistości region charakteryzuje się bogatą rzeźbą, na którą składają się zwydmione pola sandrowe, strome jary, rozległe doliny wytopiskowe. Dno zagłębień wypełniają wody jezior, torfowiska i łąki, głębokimi dolinami płyną strumienie i rzeki. Niektóre z nich stanowią od dawna atrakcję turystyczną, a np. spływy kajakowe Brdą posiadają wieloletnią tradycję i wysoką renomę. Na obszarze Borów znajduje się około 1000 jezior o powierzchni większej niż 1 ha.
Znaczną powierzchnię Borów Tucholskich zajmują torfowiska reprezentujące prawie wszystkie typy torfowisk spotykanych na niżu polskim. Szczególnie interesującą florę posiadają torfowiska przejściowe oraz wysokie, nawiązujące do przymorskich torfowisk „atlantyckich”. Wśród wielu rzadkich i reliktowych gatunków uwagę zwracają wszystkie trzy gatunki owadożernych rosiczek występujących w Polsce.
Dominującym elementem w krajobrazie regionu są oczywiście lasy. Wbrew pozorom, są to nie tylko bory sosnowe, zresztą zróżnicowane na kilka zespołów i postaci ekologicznych.
Autor: Marian Rejewski, Echo Borów Tucholskich
